Xhamia më e vjetër e këtij tipi në vendin tonë në vitin 1495-6 (901 h).

Xhamia e Iliaz bej Mirahorit, Korçë

Është xhamia më e vjetër e këtij tipi në vendin tonë. Sipas mbishkrimit të vonë, 1872-1873, që ruhet mbi portën e hyrjes, mësojmë se xhamia është ndërtuar në vitin 1495-6 (901 h), nga Iliaz beu, me origjinë nga Panariti, Mirahor, komandant i stallave të sulltan Bajazitit të II[1].

Iliaz beu, djalë i një prifti nga Panariti u shqua në betejën për marrjen e Kostandinopojës dhe ishte ndër të parët që kaloi muret e fortesës. Arriti gradën e lartë të Komandantit të stallave-Mirahorit dhe për këtë sulltani i dha toka si pasuri private (mylk) në vitin 1486 (881 h), ndër të cilat një çiflig në fshatin Peshkopi pranë Korçës (Gorica), që ai për së gjalli, e bëri vakëf.

Lidhur me pyetjen që shtron Kiel[2], nëse kështjella e Korçës është po ajo e Mborjes, mendojmë se ato janë të ndryshme, sepse në Korçë, ndërkohë, janë gjetur mbetje të mureve të kalasë së vjetër. Me ndërtimin e kompleksit të Iliaz bej Mirahorit, siç mendon Kiel, Korça kthehet nga një vendbanim fshatar në një qytet me statusin e kasabasë. Si kështjellë Korçën e shohim të përmendet tërthorazi në vitin 1519 bashkë me disa timare të anëtarëve të garnizonit të kështjellës Goricë[3]. Me kalimin e kohës, qyteti i Korçës nga kadillëk i rangut të ulët, në varësi të Sanxhakut të Ohrit në shek. XVII-XVIII, arriti në fund të shek. XIX, të jetë një qytet me 18.000 banorë, dy xhami, dy hamame, një teqe, një timaret, katër kisha dhe kullën e sahatit. Në fund të këtij shekulli ishte qendra e Sanxhakut të Korçës në varësi të Vilajetit të Manastirit.

Për ndërtimin e xhamisë ruhet Vakëfnameja, të cilën e pat publikuar për herë të parë P. Pepo. Iliaz beu, siç del nga Vakëfnameja, la dhe një xhami në Stamboll në lagjen Jedi Kule. Datën e ndërtimit të xhamisë na e jep mbishkrimi i vonë[4], që thotë: “Mirahor Iliaz bej e ndërtoi në 901 h (1496), në 980 h (1572-3) Mehmet beu i vuri plumb, në 1294 h (1833-4) Dervish Islam beu kreu meremetimin e parë, në 1349 h Sali beu e bëri shumë të mirë meremetimin e dytë; shpirtrat e tyre të kujtohen për mirë”.

Xhamia është klasik i tipit dhe përbëhet nga salla e lutjeve, portiku tri pjesësh dhe minarja. Salla e lutjeve është katrore në plan, me përmasa 9,60 x 9,60m dhe mbulohet nga një kupolë sferike, mbi trompa në qoshe, të cilat, për herë të parë në vendin tonë, shfaqen këtu në formën e tyre të plotë. Duke qenë trompat me përmasa të mëdha, kalimi i tyre në brinjën e kubit bëhet me ndihmën e një pjese të trajtuar në formë stalaktitesh. Në sallë hyhet nëpërmjet portës në anën veriore. Në murin jugor të xhamisë ndodhet mihrabi me prerje gjysmërrethi, mbuluar me stalaktite në pjesën e sipërme dhe rrethuar nga një kornizë e profilizuar drejtkëndore.

Në të djathtë të tij është minberi me struktura të drunjta e që, nëpërmjet disa shkallësh, shkohet në vendin e predikuesit. Salla e lutjeve ka një hapësirë të brendshme unike, e cila ndriçohet nga një numër i madh dritaresh të vendosura në muret anësore dhe në tamburin tetëfaqësh. Dritaret janë të vendosura në tri radhë, njëra mbi tjetrën. Në radhën e poshtme, në çdo faqe, ka nga dy dritare drejtkëndore me kornizë guri të gdhendur e të mbuluar me hark të rremë, në formë fundlundre e të ndërtuar prej tullash të vendosura sipas rrezeve, të shkallëzuar dhe me një shirit tullash. Fusha brenda tij dhe arkitraut paraqet një nike të ndërtuar me tulla. Në radhën e dytë, në secilën faqe, ndodhen tri dritare mbuluar me hark, në formë fundlundre prej tullash dhe të futur pak në thellësi të faqes. Mbi këto dritare ka një kornizë të lehtë dhe një shkëmb ngushtimi të murit anësor. Radha e tretë ka nga dy dritare në secilën faqe, që janë më të ulëta e më të ngushta se të tjerat dhe mbulohen me hark tullash, gjysmërrethore në anën e poshtme dhe me profil të mprehtë në anën e sipërme.

Muret anësore përfundojnë me korniza, duke pasur pjesë trekëndëshe më të ulëta në të katër këndet. Mbi to fillon tamburi tetëfaqësh, me nga një dritare rrethore në secilën nga faqet. Mbi kornizën e hollë, që kurorëzon tamburin, është kupola e mbuluar me plumb. Portiku në anën veriore të vëllimit kubik, që është hyrja për në xhami, është tri pjesësh dhe ngrihet në nivel më të lartë se toka. Ai ka katër pilastra me prerje drejtkëndore me këndet pak të prera, duke krijuar, në pjesën e sipërme ku mbështeten harqet, idenë e kapiteleve. Mbi pilastrat, ndërmjet tyre dhe murit verior të sallës së lutjeve, kalon një sistem harqesh me profil fundlundre, mbi të cilat gjendet mbulesa me tri kupola e portikut. Kupolat dalin mbi çatinë e pjerrët të portikut nëpërmjet tambureve të ulët tetëfaqësh. Pilastrat janë të ndërtuara me gurë të mëdhenj çmërsi, që këmbehen me katër rreshta tullash, ndërsa harqet janë të ndërtuara me tulla të vendosura sipas rrezeve të qarkuara nga një shirit tullash. Tirante druri janë të vendosur në të gjitha harqet për së gjati e tërthor portikut. Harqet tërthor mbështeten në murin verior të sallës së lutjeve, duke dalë me një dhëmbë ndaj tij. Trajtimi dhe përmasat e portikut, të elementeve përbërës, janë në ekuilibër me vëllimin e madh e statik të sallës së lutjeve. Në këtë formë, kjo bashkësi, është një tërësi estetike kur e sodit nga jashtë. Në të njëjtën kohë, duhet të shënojmë format e vjetra të saj, që mund të jenë shenjë provincializmi ose dëshirë për një monumentalitet më të madh[5].

Nga portiku kalohet në sallën e lutjeve nëpërmjet portës së mbuluar me hark të ulët prej gurësh dhe me pllakën me mbishkrimin e sipërpëmendur mbi të. Akoma më lart, një ballkon që lidhet me mafilin. Anash portës janë dy dritare drejtkëndore, pak të futura në brendësi. Muri që e kufizon me një shkallëzim, në pjesën mbi dritaret krijon një nike trekëndëshe me brinjë të shkallëzuara, në rolin e një mihrabi shtesë për hajatin.

Muret e xhamisë janë ndërtuar me teknikën e kuasonazhit me dy radhë tullash horizontale e dy tulla vertikale, por nuk mungojnë vendet ku kemi një ose tri tulla vertikale.

Ndërmjet tullave ka gurë çmërsi të patinuar hollë, për të krijuar sipërfaqe të rrafshëta. Kurse ndërmjet tullave dhe gurëve ka fuga të përpunuara me të njëjtën mënyrë që është tregues për kërkesa të larta nga ana e porositësit dhe për nivel të mirë ndërtimor të mjeshtërve vendas.

Kjo teknikë, me pak ndryshime, ka qenë në përdorim në këto treva në periudhën e fundit para sundimit osman, gjë që na shtyn të mendojmë se kemi të bëjmë me ndërtues vendas, ndërkohë që në Stamboll, nga ku u mor modeli arkitekturor, nuk ishte më në përdorim. Mjeshtrit ndërtues, veç teknikave tradicionale, përdorën dhe forma që lidhen me të kaluarën, siç është zgjidhja me katër trekëndësha të ulur në qoshet, që nuk e takojmë në ndërtimet e mirëfillta turko-osmane të kohës. Në këtë mënyrë, ndërtesës i jepet një vëllim pak a shumë piramidal, që e afron me monumentet e arkitekturës bizantine të vonë të vendit tonë.

Një element i spikatur ka qenë edhe minarja, e cila u rrënua nga tërmeti që goditi Korçën në vitin 1960. Ajo ngrihej mbi bazamentin me pesë faqe, pjesë e një tetëkëndëshi në plan, dhe i ndërtuar me teknikën e kluasonazhit, pjesa kalimtare në formë trung piramide, vetë trupi dymbëdhjetëfaqësh, ndërtuar me gurë të skuadruar, dhe kazani me pjesën mbi të. Kalimi nga trupi i minares për në kazanin e gjerë, bëhej shkallë-shkallë, me gurë të gdhendur e të nxjerr njëri mbi tjetrin, duke krijuar një tërësi mjaft të hijshme. Pjesa mbi kazan ishte më e hollë se trupi i minares dhe e lartë. Në brendësi të minares janë shkallët e zakonshme, helikoidale. Të gjithë gurët e minares janë të lidhur me ganxha hekuri të fiksuara me plumb. Në minare futesh nga porta e vendosur në këndin veriperëndimor të sallës. Një portë e dytë e lidhte me mafilin.

Xhamia e Iliaz bej Mirahorit është krijimi arkitekturor ndër më të bukurit, me vlera të shumta. Ajo ka harmoni të formave të nënrendura në drejtim vertikal, një baraspeshim të pjesëve të plota të mureve me boshllëqet e dritareve, një hapësirë të brendshme unike, një përputhje të plotë të brendësisë me anën e jashtme, si në aspektin arkitekturor, ashtu edhe në atë strukturor, që bën të perceptohet njëherësh arkitektura dhe struktura e ndërtesës. Me gjithë përmasat relativisht të vogla, xhami është një ndërtesë monumentale. Edhe ndërtimi i rregullt dhe i modeluar i mureve nëpërmjet ritmit dhe njësisë që siguron teknika e kluasonazhit, ndikon në paraqitjen e ndërtesës.

Për nga ndërtimi planimetrik e vëllimor xhamia e Mirahorit ka ngjashmëri me mjaft xhami bashkëkohëse të Stambollit dhe të territoreve pranë. Ndër to, në Stamboll janë: xhamia e Firuz Agait, 1491, xhamia e Bali Pashait, 1504, e Iskander Pashait, 1505, e Xhezeri Kasem Pashait, 1515, me të cilat ka të përbashkët jo vetëm sallën me kupolë, por dhe portikun me kolona e të mbuluar me tri kupola të vogla. Por ajo dallohet prej tyre për teknikën e ndërtimit të mureve, që ndryshon tërësisht nga monokromatizmi i ndërtimeve turke që, siç thamë, flet për një traditë ndërtimore vendase. Kjo ka përcaktuar zgjidhjen teknike, ashtu edhe përfundimin e çative të pjesëve këndore, i takojnë trompave, dhe krijojnë një kalim të vazhdueshëm, i cili lehtëson soditjen nga poshtë-lart në ndërtimin vëllimor të anës së jashtme. Të dy këto dallime të rëndësishme flasin për ndikime të trashëgimisë ndërtimore të mëparshme, për një traditë të fortë ndërtimore vendase.

Xhamia e Mirahorit për ndërtimin vëllimor, trompat, teknikën e ndërtimit, vendosjen, numrin dhe formën e dritareve ka paralele me xhaminë e Isak Çelebiut, në Manastir, ndërtuar në vitin 1508-9 (904 h).

Xhamia e Mirahorit ishte pjesë në një kompleks-kyllie, ku, përveç saj, ishin tyrbja, që ekziston dhe sot, hamami me ujësjellës, një imaret dhe medreseja. Tyrbja dikur ka qenë e lidhur me xhaminë me një mur me portë të madhe dhe një shtëpi të vogël, që sot nuk janë më. Vetë tyrbja është e mbuluar me kupolë, ndërsa muret e jashtme janë të suvatuara në një kohë më vonë. Aty thuhet se ndodhet varri i vetë Mirahorit.[6]

Aleksandër Meksi

———————————//kanunitv.blogspot.al/2016/10/23 ----------------------------------------------------