100 vjet nga Djegia
e Voskopojës “16 tetor 1916-16 tetor 2016” googleplus
Nga Pirro PRIFTI
Postuar: 16/10/2016
- 07:55
sot.com.al/
Shumë shkrime janë
bërë për Voskopojës, qytetin e begatë që është djegur 4 herë, kryesisht për
shkak të lakmisë, por në historinë e saj pleksja e politikave brenda dhe jashtë
vendit ndikuan fort
në mali
Megjithatë
zhvillimin më të madh e mori në mesin e shek. XVIII. Në atë vendbanim erdhën në
fillim vllehët ose arumunët, popullata që jeton në ato shekuj në Ballkan por që
janë me origjinë thrako-ilire. Sidoqoftë ardhja e vllehëve në zonat e Epirit,
Maqedonisë, Arbërisë, dhe Greqisë së sotme mesa duket ka ndodhur pas vrasjes të
Kontit të Wallahisë Vlad Drakula (Tepes) (1431-1477), pra pas shek XV.
Voskopoja apo siç
quhej nga vllehët Moskopolis kishte rreth 26 kisha orthodokse. Në fillim quhej
Voskopolis. Kisha e parë ishte Kisha e Shën Prodhomit, dhe ndoshta fjala
Mosco-polis vjen nga bashkimi i fjalëve sllavo greke si qyteti me maja të larta
për shkak të këmbanoreve të kishave të atëhershme ose prej fjalës sllave
vosk-dyllë. Pas pushtimit bullgar u përdorën të dy fjalët Voskopolis dhe
Moskopolis.
Kisha më e vjetër
në Voskopojë ishte kisha e Shën e Premtes, e cila daton në shekullin e XIV-të,
si bashkëkohëse me themelimin e Voskopojës.
Pesë kishat e para
u emëruan më emrat e Engjëjve Mikael, Gabriel, Shën Athanas, Shën Nikolla, kisha
e Profetit Eliah, dhe Fjetja e Shën Marisë u ndërtuan midis viteve 1630-1780.
Këto kisha u
pikturuan nga Anton Shipska (Kisha e Shën Prodhomit), David Selenica dhe
ndihmësit e tij Kristo dhe Konstandin Shpataraku (Kisha e Shën Kollit),
Konstandin dhe Anastas Zografi (Kisha të ndryshme), piktorët Agrafan Teodor,
Anagnosti, dhe Steriani (Shën Thanasi), dhe Jeremanka Konstandini me prodhimin
e disa ikonave të çmueshme në 1703 (Ullmar Qvick
Sipas intelektualit
Dhori Fallo dhe oponenti Jani Gusho, tek libri `Tragjedia e Voskopojës` thonë
se vendosja e familjeve nga Voskopi dhe disi më vonë edhe nga fshati Bec, bëri
që të krijohej toponimi Voskop e Bec që në të folmen e përditshme do të dilte
Voskopec e nga këtej Voskopojë. Kisha e parë e ngritur në këtë vend do të ishte
Shën Dionisi dhe më pas Kisha e Shën e Premtes, që do të ndiqeshin nga kisha të
tjera më të mëdha e më solide. Numri i kishave gjithsej do të shkonte në
36.
Dihet që atu përveç
kishave ishin ndërtuar dhe një akademi, dhe shkolla. Gjuha kryesore ishte
vllahishtja, shqipja por shkrimet bëheshin në gjuhën greqishte të vjetër.,
sepse popullata vllahe ishte më e madhe se popullatat e tjerë. Piktorë
shkrimtarë dhe tregtare e ngritën Voskopojën në nivelin e një qyteti më të madh
se Sofia
Duhet të kihet
parasysh se numri i orthodokse ishte i madh por meqë riti quhej bizantin ose
grek, shumë të huajt i quanin voskopojarët si grekë, por në fakt, etnia ishte
krejt ndryshe nga religjioni. Llogaritej se para shkatërrimit të parë, Voskpoja
arriti deri në 36.000-50.000 banorë
Zhan Klod Faveiral
në veprën e tij “Historia e Shqipërisë” shkruan se me 1770 del
Djegia e parë e
Voskopojës, ndodhi në 24 qershor 1769 dhe këto fakte gjenden në kodikët e
Manastirit të Shën Prodhomit të mbajtura nga Mihail Gora, i njohur si njeriu i
letrave të asaj kohe. Eqerem bej Vlora në kujtimet e tij shkruan se: “Voskopoja
u shkatërrua në vitin 1769 nga fiset shqiptare përreth që e quanin atë një
qendër të ortodokseve filorusë. Të çoroditur, por edhe për mungesë largpamësie,
fillimisht autoritetet e atëhershme turke u lanë dorë të lirë shqiptarëve të
shuajnë etjen e tyre hakmarrëse, ndaj grekëve.
Puna kishte qenë kështu: Fiset e
Dangëllisë dhe kryetarët e tyre kishin qenë dorëzanë për karvanët që hynin e
dilnin nga Voskopoja, por në vitin 1765, tregtarët e Voskopojës morën fjalën e
sanxhakbeut të Vlorës, Kurt Ahmet Pashë Ngurresa, se ai si zyrtar, është në
gjendje që të garantojë sigurinë e karvanëve të tyre, ndaj nuk kanë pse t’u
paguajnë taksë rruge dhe sigurie ca fiseve të egra. Por, kur rusët e Greqisë u
pritën miqësisht nga popullsia vendase dhe për këtë shkak autoritetet turke
kujtonin, se duhej të ndërmerrnin një aksion hakmarrjeje kundër ortodoksëve në
përgjithësi dhe kundër vllehëve në veçanti, edhe fiset e Dangëllisë gjetën
rastin për të kërkuar nga voskopojarët taksën e sigurisë, të refuzuar për disa
vite dhe kështu ata e plaçkitën plotësisht qytetin, që atëhere kishte 12.000
banorë. Një pjesë e banorëve, që iknin për t’i shpëtuar kasaphanës, shkoi dhe u
ngul në Korçë apo Berat, të tjerët përfunduan në Rumani, apo edhe më larg”.
Një variant tjetër
por më i besueshëm është argumenti i Forumit islam i cili shprehet: “Mbi bazë
dokumentesh të pakundërshtueshme, neve na rezulton se sulmuesit e Voskopojës
ishin kreditorët e voskopojarëve, të krishterë si këta, ndërkohë që ata të
cilët e mbrojtën qytetin ishin njëmijë shqiptarë myslimanë me në krye
bylykbashin Mustafa Korça, mik i voskopojarëve. Neve na rezulton qartë se
kundërvëniet fetare, që aq shumë janë emfatizuar nga historiografia greke, nuk
kanë të bëjnë fare me fundin e Voskopojës”.
Kurse Jean-Claude
Faveyrial (1817-1893), autor i librit “Historia e Shqipërisë”, “Voskopojarët ia
vunë fajin luksit të tepruar të femrave të tyre. Kjo është aq e vërtetë, saqë
vetë Perëndia vuri në punë duart e njerëzve të ligj për të çuar në udhë të drejtë
ata që kanë dalë nga udha e Zotit. Duke e parë të pamundur të qëndrojnë në një
vend të mbushur me armiq, voskopojarët kërkuan një garnizon. Por, garnizoni
përfundoi atë çfarë kishin filluar kaçakët e tjerë. Dhe, atëherë, të gjithë të
pasurit e braktisën këtë vend të mallkuar, njëri pas tjetrit”.
Në shkrimet e
tij, Voskopoja kishte tri kisha të mëdha: ajo e Shën Mërisë, e Karallambit dhe
e Shën Nikollës. Ajo kishte më se 45 mijë banorë. Shkollat e saj ishin të
shumta dhe në lulëzim. Ato frekuentoheshin jo vetëm nga fëmijët e qytetit, por
dhe nga të ardhur të tjerë nga Nikolica, Lipoteni dhe nganjëherë edhe shumë
larg. Nga Voskopoja, ashtu si nga Janina, për të përfunduar studimet shkohej më
pas në shkollat e Italisë...”
Djegia e Dytë e
Voskopojës është e diskutueshme dhe Historia nuk e përmend, por disa autorë
thonë se pas 4 vjetësh më 1773 përsëri bejlerët e Dangëllisë e plaçkitën
Voskopojën. Këtë fakt e gjejmë në faqet 10 dhe 125 të librit “Mbi qytetin
Mesjetar të Voskopojës” të studiuesit Nedai Thëllimi, por edhe në kodikun e
vjetër të Manastirit të Shën Prodhomit nga Mihail Gorra. Ndërkohë është
nënvizuar si fakt dhe nga shumë historianë të tjerë. Gjithsesi, Mihail Gorra e
parqet me vërtetësi këtë ngjarje, pasi ai edhe pse lindi në Shipskë e kaloi gjithë
jetën e tij në Voskopojë. Gorra është shkruesi i kodikut për periudhën nga viti
1765 deri në vitin 1783.
Djegia e tretë, kur
nuk kishin kaluar veçse 16 vjet nga djegia e dytë e Voskopojës, ky qytet u dogj
për herë të tretë më 1789. Shkak u bënë luftimet mes forcave të Ali Pashë
Tepelenës dhe atyre të Ibrahim Pashës së Beratit. Pas këtij shkatërrimi ndodhi
braktisja e radhës e Voskopojës. Nga 36 kisha kishin mbetur vetëm 6, ndërsa për
akademinë, shtypshkronjën, bibliotekën, konviktin studentor, jetimoren,
spitalin as që mund të bëhej fjalë. Kështu, për më shumë se126 vjet Voskopoja
ishte kthyer në rrënoja. Vetëm nga mesi dhe në fund të shek 19, Voskopoja e
mori veten përsëri por mbeti një fshat i vogël, megjithë investimet e disa
orthodoksve të pasur.
Djegia e katërt,
ndodhi pas 127 vjetësh. Në 16 tetor të vitit 1916 në mes të luftës së Parë
Botërore Voskopoja u përball me ushtritë dhe me çetat ndërluftuese. Pas 127
vjetësh, kur Voskopoja nuk kishte ndonjë ndryshim të madh nga ajo që është sot,
përsa u përket ndërtimeve klasike ndodhi që të digjej sërish. Shkak për djegien
e një vendi që ishte djegur edhe tri herë të tjera më pare, sipas disa
autorëve, u bënë andartët grekë, të cilët gjendeshin në Voskopojë dhe nuk
lejonin në asnjë mënyrë dhe me asnjë lloj kushti që forcat patriotike të
kalonin përmes Voskopojës.
Sipas shkrimtarit
dhe autorit Nikolla Simaku thuhet se: “Djegia e vitit 1916, ishte me të vërtetë
një krim, një genocid, i një oficeri shqiptar i paguar nga austriakët, ose nga
blloku qendror, i cili luftonte kundër Antantës. Në atë kohë, francezët, të cilët
kryesonin Antantën, kishin të pushtuar Greqinë Veriore, Korçën dhe Voskopojën
me rrethinat e saj. Në Voskopojë, edhe sipas eruditit voskopojar Dhori Fallo,
nuk kishte më shumë se 10-12 ushtarë andartë. Sipas të ndjerit Sabri Godo, në
ditët e luftimit erdhën dhe rreth 20 vullnetarë nga Kosturi në ndihmë të
voskopojarëve.
Letra e Sali Butkës
(origjinali mungon) drejtuar fshatarëve të Voskopojës thotë:
“Lavdar, 15 tetor
1916 Drejtuar Parisë së fshatit Voskopojë! ...Ju informoj se nesër vij në
Voskopojë. Lajmëroni popullatën e saj që nuk vij për shkatërrim dhe plaçkitje,
por vij ta marr atë e të ngre flamurin shqiptar në emër të Shqipërisë.
Mësojeni
mirë që këto vise janë shqiptare dhe jo siç e mendoni ju. Prova është se Greqia
dy herë i pushtoi këto vise dhe dy herë i braktisi. Të mos mendojë njeri të
hedhë ndonjë pushkë kundër nesh, sepse do të bëhet shkak të digjet fshati
juaj”.
Kjo nuk mund
të shërbejë kurrë si justifikim "absolutisht i pranuar" për të
djegur, grabitur dhe masakruar popullsinë, e cila mbrohej pikërisht nga
barbarët që u turrën mbi të. Pas një viti, në Selanik, po nga francezët u
ekzekutua Themistokli Gërmenji. Grekët u kthyen prapë. Saliu nuk luftoi më
kundër tyre. Austriakët, nga të cilët varej si oficer i tyre, e pushuan
pushtimin e mëtejshëm. Voskopoja mbeti e shkatërruar.
Lluka Fundo, që
ishte i pari i Voskopojës, sipas Katros, bënte be se Sali Butka ishte i
pafajshëm në atë që ndodhi në Voskopojë dhe se banorët e Voskopojës nuk ishin
në dijeni të asaj që po ndodhte, pasi nënshkrimi i Fundos ishte falsifikuar dhe
vula e zyrës me të cilën ishte vulosur përgjigjja e letrës së Butkës, ishin
falsifikuar. Fundo nuk ishte në dijeni të kësaj dhe e mësoi kohë më vonë sesi
qëndronte e vërteta.
(https://www.facebook.com/voskopoja2009/posts/10151597168288133)
Sigurisht pas
djegies dhe plaçkitjes së Voskopojës e cila filloi më 16 tetor 1916, me
pretekstin se kishte andartë grekë dhe me pretekstin se muret e shtëpive ishin
lyer me ngjyrë të bardhë dhe blu (flamuri grek), në fakt ishte dhe përplasjet e
mëdha midis ushtrisë franceze dhe asaj greke për të mbajtur nën kontroll zonat
orthodokse me ato austriake, me të cilat bashkëpunoi Sali Butka, të cilat ishin
kundërshtarë të Antantës.
Rezultati ishte se një muaj më vonë, në nëntor 1916 u
formua Republika e Korçës e ndihmuar nga francezët të cilët në fakt larguan
andartët grekë me në krye Themistokli Gërmenjin, Republikë e cila përfshinte
edhe Voskopojën. Por rezultati për Voskopojën ishte katastrofik: u dogjën të
gjitha; popullsia iku në Korçë, Berat dhe Fier-Lushnjë dhe vendi mbeti i
shkretë dhe sikurse thonë vetë Voskopojarët, ai vend aq i bukur dhe i begatë,
ishte i mallkuar.
Sot Voskopoja është
një fshat që po e merr veten por që ka numrin më të madh të emigrantëve për
numër banorësh. Sot Voskopoja ka rikuperuar një pjesë të Kishave dhe është bërë
vend turistik dhe e ardhmja është optimiste. Shkatërrimi i Voskopojës nga çeta
e Sali Butkës hedh hije dyshimi mbi këtë personazh jo pak të përmendur në
fillimet e shekullit të XX, sepse siç thonë dokumentat, nuk ishte e nevojshme
të largoheshin 12 andartë grekë duke djegur gjithë fshati. Mjaftonte një bisedë
me kryetarin dhe pleqësinë e Voskopojës së atëhershme. Por kjo nuk ndodhi.
Voskopojarët shajnë Sali Butkën për prishjen dhe djegien e fshatit të tyre. Le
të shpresojmë që të mos ketë më kësi ngjarjesh në të ardhmen dhe shqiptarët të
jetojnë në tolerancë dhe harmoni së bashku, pa harruar historinë.
Nga Pirro PRIFTI
No comments:
Post a Comment