DISA VEÇORI TIPOLOGJIKE TË SHQIPES SË SOTME

DISA VEÇORI TIPOLOGJIKE TË SHQIPES SË SOTME 

E përgatiti prof. Zymer Mehani 

Gjuha shqipe

Nga ana strukturore, shqipja paraqitet si një gjuhë sintetiko-analitike, me mbizotërim të tipareve sintetike dhe me prirje drejt analitizmit. Një pjesë e mirë e tipareve të saj fonetike dhe gramatikore, janë të trashëguara nga periudha e lashtë indoevropiane, një pjesë tjetër janë zhvillime te mëvonshme. 

Shqipja ka një sistem fonologjik të vetin, që përbëhet nga 7 fonema zanore dhe 29 fonema bashkëtingëllore. Shkruhet me alfabet latin të caktuar në vitin 1908 në Kongresin e Manastirit. Shqipja ka theks intensiteti dhe përgjithësisht të palëvizshëm gjatë fleksionit. Në shumicën e rasteve, sidomos në sistemin emëror, theksi bie në rrokjen e parafundit. 

Alfabeti i shqipes ka 36 shkronja, nga të cilat 25 janë të thjeshta (a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y) 9 janë dyshkronjësha a bigrame (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh) dhe 2 me shkronja të plotësuara me shenja diakritike (ë, ç). 

Shqipja ka sistem të zhvilluar (të pasur) formash gramatikore, ka një sistem lakimi binar: lakimin e shquar dhe të pashquar, të ngjashëm me gjuhët e vjetra klasike dhe me gjuhët deklinative, si gjermanshtja, rusishtja etj.,por pa pasur me to lidhje birërie. Shqipja i ruan ende mirë format rasore (ka pesë rasa), sistemin prej tri gjinish (mashkullore, femërore dhe asnjanëse, porse asnjanësi tashmë është rralluar së tepërmi dhe mund të thuhet se po shkon drejt zhdukjes, mbahet vetëm në një kategori të veçantë emrash foljorë, të tipit: të shkruarit, të menduarit, të ndenjurit, të lerët etj. 

Sistemi emëror ka trajtë të shquar dhe të pashquar dhe për pasojë, edhe lakim të shquar e të pashquar; nyja shquese është e prapavendosur si në rumanisht dhe në bullgarisht ; ka nyje të përparme te emrat në rasën gjinore (i, e malit) dhe te mbiemrat e nyjshëm (i mirë, i vogël etj)., te emrat asnjanës (të ecurit, të folurit etj.). 

Përveç eptimit (fleksionit) me mbaresa të veçanta, shqipja njeh edhe fleksionin e brendshëm (dash ~ desh, cjap~cjep; marr ~ merr, jap~jep); ka dy tipe strukturorë mbiemrash të nyjshëm (i madh, i ndershëm, i gjatë, i shpejtë) dhe të panyjshëm (trim, besnik, fushor, malor). 

Te numërorët përdor kryesisht sistemin decimal (dhjetë, tridhjetë, pesëdhjetë), por ruan edhe sistemin vigezimal (njëzet, dyzet); numërorët e përberë nga 11-19, formohen duke vënë numrin e njësheve përpara, parashtesën mbë- dhe pastaj dhjetëshet (njëmbëdhjetë, dymbëdhjetë etj) si në rumanisht dhe në gjuhët sllave. Sistemi foljor paraqitet mjaft i larmishëm. Shqipja ka sistem të pasur formash mënyrore dhe kohore, një pjesë e të cilave janë të trashëguara nga periudha të hershme, një pjesë janë kryer gjatë evolucionit të saj historik. 

Folja ka gjashtë mënyra (dëftore, lidhore, kushtore, habitore, dëshirore, urdhërore) dhe tri forma të pashtjelluara (pjesore, paskajore dhe përcjellore). 

Koha e ardhshme ndërtohet në mënyre analitike, me dy forma: me pjesëzën do (e ardhur nga forma e foljes dua) + lidhore (do të punoj, do të shkruaj) dhe me foljen ndihmëse kam + paskajore (kam për të punuar). Rendi i fjalëve në fjali është përgjithësisht i lirë, por më i zakonshëm është rendi kryefjalë +folje + kundrinë. 

Leksiku përbëhet nga fjalë me prejardhje vendase e nga fjalë të huazuara. Fjalët me burim vendas trashëgohen nga periudha e lashtë indoevropiane (ditë, natë, dimër, motër, jam, kam etj.), ose janë formuar më vonë, me mjete të shqipes (ditor, dimëror, i përnatshëm). 

Për fjalët e huazuara, që disa mendojnë se vijnë nga gjuhët e popujve me të cilët shqiptarët kanë pasur marrëdhënie gjatë shekujve, greqishtja e vjetër dhe e re, latinishtja e gjuhët romane, gjuhët sllave, turqishtja, frëngjishtja, mund të thuhet se situata e sotme është fryt i një procesi të gjatë. 

Peshë jo të pakët në leksikun dhe frazeologjinë e shqipes së sotme kanë edhe perifrazimet e ndërtuara kryesisht si togfjalësha të lirë dhe të qëndrueshëm, shpesh edhe me larmi e derivacione semantike të shumta e të atilla që, pa njohjen e përfilljen e tyre sa më të plotë , nuk mund të bëhet i mundshëm sidomos përkthimi i saktë e i sigurtë në gjuhë të tjera. 

Midis asaj lënde perifrastike dhe kryesisht metaforike, sikundër do ta pasqyrojmë në faqet vijuese të këtij studimi, vend të madh zënë pikërisht eufemizmat.